Korte verhalen
Tijdens onze rondreis door het noordoosten van Spanje komen we aan in Corbera d’Ebre, waar ik ooit op de kaart een rood cirkeltje omheen had gezet. Waarvoor was dat ook al weer? We parkeren de auto langs de hoofdstraat in het dorp. Ondertussen ben ik erachter gekomen dat mijn markering met de Guerra Civil (de Spaanse burgeroorlog van1936 – 1939) te maken heeft. En dat er iets bijzonders is met deze plaats wordt al snel duidelijk.
Het oude dorp, Poble Vell, hoger op de heuvel, is in september 1938 na dagenlange artilleriebeschietingen door de nationalisten vervolgens door bombardementen van vliegtuigen van Hitler - op verzoek van Franco - compleet verwoest. De dorpelingen mochten een jaar later, na de eindoverwinning van Franco, hun oude dorp niet meer op dezelfde plek opbouwen.
Daarom ligt hun nieuwe dorp, Corbera d’Ebre, een stuk lager op de heuvel. En is het in tegenstelling tot het oude dorp - dat organisch rond de oude kerk was gebouwd - een lange rechte hoofdstraat geworden waar veel verkeer doorheen rijdt, met aan beide zijden ernaast evenwijdig lopende straten en rechte zijstraten. Waarlangs veel dezelfde huizen staan, duidelijk planmatig gebouwd. En helemaal beneden langs de snelstromende beek zijn, waarschijnlijk veel later, sportvelden aangelegd en is een basisschool en een gebouw voor kinderopvang verrezen.
Pont Vell, het oude dorp
De kerk van Sant Pere op de hoogste top van het oude dorp is uiteraard ook flink beschadigd. Het dak van het kerkgebouw is deels verdwenen en wordt nu afgedekt door plastic koepels. Ook de toren is beschadigd, maar we kunnen toch helemaal naar boven klimmen. Waarbij we een wijds maar troosteloos uitzicht hebben op een totaal verwoest dorp. Nagenoeg geen enkel huis heeft het geweld overleeft.
Nu is het kerkgebouw geen plaats meer voor religieuze diensten, maar voor artistieke en culturele evenementen. Binnen wordt een film vertoond met fotobeelden van vroeger voor de verwoesting, geplaatst over de beelden van dezelfde desolate locatie nu. Erop poseren alle toenmalige inwoners, waarvan er op de dag van het bombardement zeker 138 zijn omgekomen.
De oude kerk van Sant Pere
NB. De veldslag van de Ebro die in 1938 hier in de omgeving plaatsvond duurde in totaal 115 dagen, van 25 juli t/m 16 november. Die laatste datum was het moment dat de troepen van Franco 4 km ten noorden van de stad door de linies van de Republikeinse regeringstroepen, aangevuld met Internationale Brigades, braken en deze laatsten zich moesten terugtrekken op hun stellingen rond Barcelona. De Internationale Brigades, die vrijwillig meevochten tegen de fascisten van Franco, bestonden in deze regio voornamelijk uit Amerikanen en Britten.
Zij werden in feite eind september 1938 al door hun Republikeinse commandanten van het front teruggetrokken, want hun verliezen werden te groot. Hun vrijwillige inzet vormde geen partij tegen de doorgewinterde troepen van Franco, voor een groot gedeelte bestaande uit manschappen van het Spaanse Noord-Afrikaanse vreemdelingenlegioen. In de laatste drie dagen voor hun terugtrekking stierven alleen aan Britse zijde al 23 vrijwilligers.
In 1993 werd het oude dorp door het bestuur van Catalonië uitgeroepen tot een Plaats van Nationaal Belang en daarmee is het tegelijkertijd een plek voor herdenken en een monument voor de vrede geworden.
Een oude olijf, de laatste getuige
Op de kruising van een tweetal straten staat alleen nog een stokoude, knoestige olijfboom, die het heeft overleefd. Wij lopen lichtelijk verbijsterd door het verwoeste dorp waarvan muren nog half overeind staan, houten deuren soms nog in hun sponning hangen en tegelmuurtjes aangeven waar de keukens waren. Er lopen nog meer mensen rond, ook ouders met kinderen, die stil alles bekijken en net als wij veel foto’s maken.
De oude hoofdstraat
Overal staan borden met informatie, verhalen en gedichten in alfabetische volgorde, het ‘ABC van de Vrijheid’. Sinds 1997 geschreven door verschillende schrijvers en dichters vanuit het principe: "Woorden moeten altijd prevaleren boven geweld, en letters als basis voor woorden moeten ervoor zorgen dat je elkaar begrijpt en blijft samenwerken".
Eén van die gedichten is:
Onverantwoordelijk,
irrationeel,
idioot.
Daarom blijft alles
een zich herhalende
geschiedenis.
Wat kan ik je zeggen, zoon?
Opa was zoals jij nu,
hoeveel voegden hij en zijn vader
toe aan de luide kreet
waardoor het spreken stopte.
Stel je voor, zoon
de nacht zonder woord,
de brandende zon zonder woord
en zonder woorden het vuur,
de maan kapot vallend op de daken,
de uittocht op blote voeten
de dreiging door de ander,
de weg met spijkers bezaait
en de bronnen vergiftigt…
Wat kan ik je zeggen, zonder woorden?
Zij kenden, dat is zeker,
de namen van vele van de doden.
En nu niets meer.
De stilte van de ruïnes
heeft misschien het antwoord.
Tekst: E. Iriarte (door Petra Kuyt uit het Spaans vertaald)
Iedere steen van Poble Vell vertegenwoordigt de menselijke, culturele en sociale consequenties van oorlogvoering. En dat komt hard binnen wanneer je stil en aangeslagen door deze macabere atmosfeer ronddwaalt.
Veel later parkeren we onze camper onder aan de heuvel bij de smalle rivier naast het sportveld voor vannacht. De zon schijnt nog precies laag tussen de bomen door. Het is tijd voor een biertje om de opgedane ervaringen van vandaag rustig te laten bezinken. Dat zal moeilijk zijn, want daden van waanzin zullen nooit wennen.
Zondag 10 Oktober 2021.